Дотулити ся высшого без натїганя до неба
24. новембра 1945 року офіціално выникнув театер, котрый днесь несе назву Театер Александра Духновіча в Пряшові. Хоць выникнув в уж про Русинів неблагосклоннім періодї і выникнув як „Український національний театер‟, він все быв твореный головно Русинами і твореный про Русинів, котры довгы рокы мали державов наряджене, же ся мають чути Українцями.
Но і тот проукраїньскый напрям поступно зачав ламати ся. Кінцём вісемдесятых років 20-го стороча пришов до театру Василь Турок-Гетеш, за котрого ся зачали робити пєсы і „на діалектї“, значіть по русиньскы. Цїлкова зміна пришла по 1989 роцї, коли тот самый Турок, окрім іншого і першый председа Русиньской оброды на Словеньску, ці першый председа Світовой рады Русинів, вєдно із Ярославом Сисаком, як директором, ці далшыма, быв мотором того, жебы змінити назву театру на Театер Александра Духновіча і зачати грати материньскым языком Русинів, по русиньскы. Ніт, не хочу писати історічный екскурз о нашім єдинім професіоналнім театрї во світї. Скоріше ня інтересує ароґанція і неінтерес.
Нераз єм быв участный різных подій, на котрых „колеґове“ зо „Союзу Русинів-Українців Словацької республіки‟ бісїдовали о тім, же в Пряшові мають „свій театер, котрый грає на діалектї, но грає і на літературнім языку“. Ароґанція колеґів не кінчіть там, же через Высшый адміністатівный цїлок, котрый є моментално зряджователём нашого театру, дотисли театер, жебы по довгых роках мусив знова робити холем єдну україньску пєсу за рік, што має такый єфект, же ся заграє три- аж штирираз і конець, бо вшыткы Українцї на Словакії, котры ходять до театру, то уж видїли і Русины на то не ходять. Їх ароґанція іде далше. Аж там, же доднесь будуть на офіціалных подіях бісїдовати о своїм театрї, і доднесь будуть бісїдовати о нашім языку, котрый є кодіфікованый, як о діалектї, кідьже єдиный літературный язык на світї, то якбач їх.
Што є іщі гірше, не відїв єм, жебы на тых подіях людей, котры репрезентують зряджователя, ці іншы державны орґаны, коло того даяк підняло зо стілчатя. Вшытко є властно впорядку. Вопросом є, ці бы, кібы Русины зачали міцно тискати, нарядили державны або самосправны орґаны даякому словацькому театру робити холем єдну пєсу за сезону по русинькы, і ці бы сидїли спокійно, кібы сьме потім бісїдовали, же то наш театер, котрый там грає в якімсь языку, але раз за час дасть пєсу на літературнім языку. Одповідь є думам каждому ясна. Ароґанція не є лем од колеґів зо союзу, но ку нашому єдиному на світї професіоналному театру своёй сорты і з боку державы. Старый пан вже має свій вік, і требало бы дакус веце почливости.
Дякуючі трансформації театру по 1989 роцї і дякуючі людям, котры в театрі од того часу діяли, Театер Александра Духновіча зробив десяткы пєс в русиньскім языку. Од класікы, під яков собі можеме припомянути мена як Шейкспір ці Йонеско, аж по сучасны драматічны творы. З пєс, котры были одограны за тоты рокы по русиньскы, бы ся істо дав зробити вецетомовый зборник, де бы Русины могли чітати світовы творы у своїм материньскім языку. Театер так робить дві важны дїла. Подає професіоналну културу Русинам у своїм языку, і, што є іщі важнїше, вказує тлумачінями світовых авторів, же наш язык, є рівноцїнный з іншыма языками, бо творы знаме рівноцїнно протлумачіти до совго языка і не є такого языка, перед котрым бы русиньскый язык мусив дати калап долов.
Зато ня мерзить неінтерес. Неінтерес, кідь многораз театер грає про овелё менше людей, як бы міг. Неінтерес з боку нашых людей, і то нелем у домашнїм Пряшові, але даколи і на селах, де театер прийде за людми і мають го там як теплый колач на тепші. Лем собі го взяти. Не знам ці єм відїв півпорожнїй фестівал, де часто, хоць є робленый як „русиньскый“, за русиньскы грошы з розрахунку меншыны, ани нич русиньске не є. Знам, не лїє ся коло того пиво і не печуть ковбасы. Но театер може дати дашто веце. Кідь нич інше, та холем тот зажыток, як шумно звучіть наш язык на професіоналній сценї. Же то не є ганьба бісїдовати по свому, бо тот язык є і языком высокой културы. Наш єдиный професіоналный театер нам дає можливость дотулити ся высшого без того, жебы ся натїгати десь до неба. Стачіть прийти до Пряшова, ці на село, де грає. А нихто то не мать далеко. Ани домашнї зо Словакії, ани Русины з Лемковины ці Підкарпатя. Обчас то спробуйте. Не будете бановати.
(Статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радіа lem.fm)
Петро МЕДВІДЬ